✨Nguyễn Quang Tán

Nguyễn Quang Tán (chữ Hán: 阮光贊, 1502-?) người Như Nguyệt (nay thuộc xã Tam Giang, huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh), đỗ Đệ tam giáp đồng Tiến sĩ xuất thân, khoa Kỷ Sửu niên hiệu Minh Đức năm thứ 3 (1529) và làm quan đến chức Giám sát Ngự sử.Ông được cử đi sứ 3 lần sang Trung Hoa, đó là các năm 1530, 1534 và 1540. Nhờ có các hoạt động ngoại giao liên tiếp như vậy nên nhà Mạc đã giữ được biên giới phía Bắc hòa bình suốt thời gian chiến tranh Nam-Bắc triều. Trong thời gian đi sứ Quang Tán còn học được nghề ép dầu, khi về nước ông đã truyền dạy nghề này cho dân làng Xà (nay là thôn Đông, xã Tam Giang, huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh), được dân làng dựng đền thờ, đắp tượng và tôn vinh.. Giai đoạn đầu nhà Mạc đã đưa ra nhiều cải cách tiến bộ, nhưng dưới con mắt của các sử gia Mạc Đăng Dung vẫn là bề tôi giết vua cướp ngôi và không chấp nhận hình ảnh vua Mạc tự trói mình quỳ lạy trước mạc phủ của quân Minh ở trấn Nam Quan vào tháng 11 năm 1540. Hai sự kiện này đã tác động làm cho nhiều hào kiệt và nho sĩ nhà Mạc chạy về với nhà Lê Trung Hưng. Trong dòng chảy đó có cả Quang Tán và cùng đi với ông còn có cả bài thơ Nam quốc sơn hà.

Giai thoại

Cha Quang Tán là người làng Mai Thượng (nay thuộc huyện Hiệp Hòa, tỉnh Bắc Giang) đến làm thợ rèn tại làng Như Nguyệt rồi kết duyên với mẹ ông người làng này. Là con nhà nghèo lại là dân ngụ cư, nhưng thầy đồ thấy thông minh nên ông vẫn được nhận vào lớp. Lớn lên, noi gương các tiến sĩ đã thành danh trong làng, ông quyết chí học hành và đi thi. Mãi đến khi những khúc mắc trong lich sử được Trần Minh Tông gỡ bở thì bài thơ Nam quốc sơn hà mới xuất hiện trong sách Việt Điện U Linh. Tuy nhiên khi đó truyện Trương Hống, Trương Hát vẫn phải tách làm 2 phần, phần truyền thuyết và phần bài thơ. Phần bài thơ chỉ là sự chép nối tiếp sau khi truyền thuyết đã kết thúc và cung cấp rất ít thông tin về trận Như Nguyệt. Đến năm 1554, dưới thời Lê Trung Tông (Hậu Lê) thì bài thơ Nam quốc sơn hà lại xuất hiện. Tuy nhiên có một điều ngạc nhiên là bài thơ này phát tích ở quê hương của hậu duệLê Trung Tông (Tiền Lê) nhưng lại xuất hiện bằng văn bản dưới triều Lê Trung Tông (Hậu Lê) đúng vào thời điểm kỳ thi Chế ở Vạn Lại (Thanh Hóa). Qua đó có thể đoán tài liệu này đã được nhà Lê Trung Hưng sử dụng và cho phổ biến rộng rãi đúng vào năm 1554. Truyện hai vị thần ở Long Nhãn, Như Nguyệt muốn ca ngợi tinh thần "trung với vua cũ, thà chết không theo vua mới" của hai vị anh hùng Trương Hống, Trương Hát nên có tác dụng rất tốt cho việc kêu gọi các hào kiệt và nhân sĩ từ bỏ nhà Mạc mà về với nhà Lê. Tuy nhiên để đem bài thơ Nam quốc sơn hà về cho nhà Lê Trung Hưng phải có người am hiểu bài thơ này, có quan hệ rộng rãi với giới nho sĩ vùng Thăng Long, người đó còn phải hiểu tường tận vùng cửa sông Cà Lồ và muốn hướng về nhà Lê. Theo , trong đó có cả Quang Tán và 13 trạng nguyên. Trong cùng thời gian đó nhà Lê Trung Hưng chỉ tổ chức được 7 khoa thi, lấy đỗ 45 tiến sĩ. Như vậy số lượng khoa thi của nhà Lê chỉ bằng 1/3, số tiến sĩ chỉ bằng 1/11 và không có trạng nguyên. Nhưng nhờ việc nêu cao ngọn cờ độc lập trong đó có việc phổ biến rộng rãi bài thơ Nam quốc sơn hà, nên nhà Lê Trung Hưng đã thu hút được nhiều nhân tài, từng bước giành lại vị trí chính thống, đủ sức đánh bại nhà Mạc và sau này phát triển thành một Triều đại dài nhất trong lịch sử Việt Nam với 256 năm (1533-1789). Công này có phần của Nguyễn Quang Tán.